Deliklere diş açmada kullanılan takım çeliğinden yapılmış ve sertleştirilmiş, üzerinde kesici dişler bulunan aletlere kılavuz denir. Bir kılavuz şu kısımlardan meydana gelmiştir.

Kılavuz ekseni : Kılavuz boyunca merkezden geçen doğrudur.

Pah : Vidalı gövdenin ucundaki konikleştirilmiş kısımdır.

Kesme yüzü : Sırtın ön tarafında, oluğun meydana getirdiği yüzeydir.

Dış merkez : Buna kılavuz ucu da denir ve kılavuzun koni biçimli ucudur. İmalat amacıyla yapılmış olup, daha ziyade küçük kılavuzların vidalı ucunda bulunur.

Oluk : Vida veya dişlerin kesici yüzeylerini elde etmek, kesilen talaşların çıkışını ve yağlamayı sağlamak için açılmış helis veya düz kanallardır.

İç merkez : Punta merkezi de denir. İmalat için kılavuzun alnına açılmış punta deliğidir.

Uç çap : Pah kırılmış kısmın ön ucundaki çaptır.

Kare : Kılavuz sapının köşeli ucudur.

Kılavuzla vida açmak makine işlerinde çok yapılan bir işlemdir. Kılavuzla mümkün olan en iyi kalitede diş açmak asıl amaçtır. Bununla birlikte talaşın dışarı atılması, kesici kenarların yağlanması, hız ve ilerleme arasındaki bağıntının kılavuz adımına göre tespiti gibi sorunlar kılavuz çekmeyi en zor tesviyecilik işlemlerinden biri haline getirmiştir.
Böyle olmasına karşın dişi vida çekmede dikkat edilecek en önemli hususlar kılavuzun tipi, kesme sıvılarının seçilmesi ve nihayet tesviyecinin kendi becerisidir. Kılavuzlar kolay kesmeli ve dişleri aynı ölçüde vidalar açmalıdır. Kılavuzlar hiçbir zaman deliğin içine doğru zorlanmamalıdır.

VİDALAR

1. Vidanın Tanımı ve Çeşitleri

Bir dik üçgenin uzun dik kenarı bir silindir çevresine tabanı boyunca sarıldığı zaman üçgenin
hipotenüsü silindir üzerinde bir helis (eğri) çizgi oluşturur. Bu helis çizgi boyunca silindir üzerine üçgen, kare, trapez v.b şekillerde eşit aralıklarla kanal açılırsa meydana gelecek profile vida denir. Şekil birde görüldüğü gibi üçgenin tabanı BC silindirin çevresini, yüksekliği AC de vidanın adımını ifade eder.

Vidalar bilhassa bağlantı elemanlarının dişli kısımlarını oluşturan bölümler olarak her alanda günlük hayata girmiş makine elemanlarıdır. Vidalar gördükleri işlevin önemi bakımından çeşitli profillerde yapılmaktadır. Profillerine yani diş biçimlerine göre vidalar;

a) Üçgen Vidalar
b) Trapez Vidalar
c) Kare Vidalar
d) Testere Vidalar
e) Yuvarlak Vidalar

olmak üzere 5 ana gruba ayrılır. Bunların dışında bir de değişik profillerde ağaç ve saç vidaları vardır. Ancak bu cıvatalar elle yapılmayıp özel makinelerde otomatik olarak üretilmektedir.

a) Üçgen Vidalar

Üçgen vida, adından da anlaşılacağı gibi diş profili üçgen şeklinde olan vida demektir. Üçgen vidaların dişlerini meydana getiren üçgen açıların büyük, helis açıları küçüktür. Helis açılarının küçüklüğüne bağlı olarak vidaların helis adımları ve diş yükseklikleri küçük olur. Üçgen vidaların bu özelliklerde yapılması daima sıkılı konumda bulunması zorunluluğundandır. Yani bir vida ile yapılan bir bağlantının kendiliğinden çözülmeden sıkılı kalması gerekliliği ( Bu duruma Oto blokajlık denir ) küçük adımlı üçgen vidaları çıkarmıştır. Üçgen vidalar metrik ve whitworth olmak üzere iki çeşittir. Bu iki tipi birbirinden ayıran en önemli özellik vidaların açılarıdır. Metrik vidanın üçgen açısı 60° whitworth vidaların üçgen açısı 55°' dir. O halde metrik vidanın dişleri bir eşkenar üçgen withworth vidanın dişleri ise bir ikizkenar üçgendir.

Vidanın adımı vidanın en önemli elemanıdır. Bir vida adamı ile ifade edilir. Bir adım bir diş diş dolusu, bir diş boşluğundan oluşur. Adım metrik vidalarda milimetre olarak, whitworth vidalarda ise bir parmak uzunluğunun diş sayısına bölünmesi ile ifade edilir. Her iki tip vida dilişlerinin bütün elemanları adıma göre hesaplanır. Metrik vidalarda dişin uç kısmı düz kesilmiş, taban kısmı yuvarlatılmıştır. Whitworth vidalarda ise hem dişin ucu hem de dişin tabanı yuvarlatılmıştır. Vidalarda diş diplerinin yuvarlatılmış olması vidanın imalatını kolaylaştırmak ve dayanımını arttırmak için yapılmıştır. Bu tanımlamalardan anlaşılacağı gibi vidanın diş yüksekliği, diş üstü ile diş dibi arasındaki mesafedir.

Helis açısı vidanın adımını meydana getiren açıdır. Yukarda bahsedildiği gibi üçgen normal vidaların helis açıları küçüktür. Helis açısının küçük olması vidanın oto blokajlığını arttırır. Bu yüzden üçgen vidalar yani bağlantı vidaları iyice sıkıldıktan sonra gelecek darbelerin etkisi ile kendiliğinden kolay kolay çözülmez. Vidaların bu özelliliğini daha da arttırmak için gerek metrik vidalar olsun gerekse whitworth vidaları olsun ince diş ve normal diş olarak iki şekilde yapılmaktadır. Vidalar metrik ise metrik ince diş, whitworth ise whitworth ince diş denir. Helis açısı büyük olan vidalarda da vardır. Fakat bunlar bağlantı vidaları değil hareket vidalarıdır.

b) Trapez Vidalar

Trapez vidaların diş biçimi şekilde görüldüğü gibi kesik üçgen şeklindedir. Bu yüzden vida ve somun dişleri birbirine boşluksuz olarak kavrar. Bu özelliğinden dolayı trapez vidalar genellikle hareket vidası olarak kullanılır.

Trapez vidalarda dişlerin kesik üçgen biçiminde olması hem boşluksuz bir hareket iletimi hem de gerektiğinde kolay çözülebilen sıkma kuvveti sağlar. Bu yüzden sık sık bağlanıp çözülmesi gereken yerlerde trapez vidalar tercih edilir. ( Örneğin talaşlı üretiminde kullanılan mengene vidaları ) Trapez vidaların uç açıları 30 olarak metrik-iso trapez vida adı altında TS61/ 23 ve DIN 103 ile normlaştırılmıştır. Bu norma göre yapılan normal trapez vidaların ölçüleri Tablo 1' de verilmiştir. Trapez vidalar “Tr 24*5 “ şeklinde gösterilir. Bu ifadede Tr vidanın trapez olduğunu, 24 sayısı vidanın dış çapını, 5 sayısı ise vidanın adımının 5 olduğunu gösterir.

Yukarıdaki açıklamalar özetlenirse trapez vidaların helis açıları büyüktür ve uç açıları küçüktür. Bu yüzden dişler arasında meydana gelen sürtünme kuvveti de küçük olur. Bu sebeplerden dolayı trapez vidalar hareket vidası olarak kullanılır. Bağlantı vidası olarak kullanılmazlar.

c.) Kare Vidalar

Kare vida şekilde görüldüğü gibi eksenine paralel olarak alınan kesitinde diş profili kare biçiminde olan vida demektir Kare vidalar üçgen vidalar gibi bağlantı vidaları olmayıp sadece hareket vidası olarak kullanılır çünkü kare dişlerinin yanal yüzeyleri vida eksenine dik konumda olduğundan yeterli derecede sıkma kuvveti sağlayamazlar ayrıca kare vidalarda dişlerin yüzeyleri dağa kısadır bu yüzden diş yüzeyleri arasında sürtünme az olur.

Şekilden de anlaşılacağı gibi vidanın adımı bir diş dolusu bir diş boşluğundan oluşmakta olup p ile ifade edilmektedir.Kara vidaların helis açısı vidaların oto blokajlığı için önemlidir.Helis açısı büyük olursa vida sıkılı konumda kalamaz.Kendiliğinden veya küçük bir darbe tesiriyle çözülür.Helis açısı küçük olursa vida sıkılı durumda kalabilir.Fakat yine de darbe veya sarsıntı tesiriyle kolay çözülebilir.

Kare vidalar hareket vidası olarak kullanıldığından yerine göre tek ağızlı veya çok ağızlı olarak yapılır.

Vidanın adımı bir diş dolusu ve bir diş boşluğundan oluştuğu için diş kalınlığı adımın yarısı kadardır.Kara vidalarda somunun diş üstü ile vidanın diş dibi arasında 0.1-0.3 mm kadar küçük bir boşluk vardır.Bu vidanın rahat çalışmasını sağlar.Kare vidalar normlaştırılmamıştır.Bu yüzden diş üstü çaplarıyla adımları arasında bir bağlantı yoktur.Fakat yinede vidanın adımı diş üstü çapına uygun düşmelidir.

2. Vida Normları

Vida endüstride en çok kullanılan makine elamanları olduğundan belirli tiplerde ve ölçülerde olmak üzere normlaştırırlar.Bu yüzden bugün her ülkede vidalar norm ölçülerine göre yapılmaktadır.Vidaların normlaştırılması demek bir vidanın her imalatçı tarafından aynı ölçülerde yapılması demektir.Normlaştırılmış bir vidaya normal vida denir.Normlaştırılmamış vidalara da özel vidalar denir.Ancak özel vidaların elemanları da yine normlaştırılmış formüllere göre hesaplanır.
Bütün dünya ülkelerinde vidalar genel olarak DIN normuna göre yapılmaktadır.Ancak bugün ülkeler bir çok teknik konuları içine alan bir dünya standartlar birliği (ISO) kurmuşlar ve metrik vidayı da bu normun kapsamına almışlardır.Gerek DIN ve gerekse ISO normlarından her ülkenin endüstrisi doğrudan doğruya faydalanmaktadır.Ancak lisan yönünden zorluklarla karşılaşıldığından DIN ve ISO normları her ülkede kendi dillerine çevrilmiş olarak aynen kullanılmaktadır.Ülkemizde TSE kurumu DIN normlarına uygun olarak TS 61 vida normlarını hazırlamıştır.

Bugün dünya endüstrisinde kullanılan vida normları şunlardır.

1. metrik normal vida TS61/DIN 13
2. metrik ince diş vida TS61/8-4 DIN13
3. withworth vida TS61/16 DIN11
4. whitworth boru vidası TS61/20 DIN259
5. trapez vidalar TS 61/23 DIN103
6. testere vidalar TS 61 /30 DIN513
7 . yuvarlak vida TS61/32 DIN 405

Vidaların sembolleri ve bu sembollerin anlamları ile kullanma alanları aşağıdaki tabloda verilmiştir.

gösterilişi adı sembollerin anlamı kullanım alanları
M 16 Metrik normal vida M. Metrik vida olduğunu, 16 çapının 16 mm olduğunu ifade eder Bağlantı vidası olarak
M 22x1,5 Metrik ince vida M. Metrik vida olduğunu, 22 vidanın çapını ( mm ), 1,5 vidanın adımını ifade eder Küçük adımlı diş dibi çapı büyük olması istenen yerlerde
1 x 1/4 withworth vida 1 x 1/4 vidanın inç cinsinden çapı Bağlantı vidası
R x 1/2 withworth boru vidası R boru vidası, 1/2 vidanın inç cinsinden çapı Boru bağlantılarında kullanılır
Tr 24 x 5 Trapez vida Tr Trapez vida, 24 vidanın mm cinsinden çapı, 5 vidanın adımı Her iki yönde sıkma yapılması istenen hareket vidaları
S 36 x 6 Testere vidası S testere vidası olduğunu, 36 vidanın çapını, 6 vidanın adımını gösterir Bir tarafa kuvvet veren bağlantılarda kullanılır
Rd36 x 1/4 Yuvarlak vida Rd yuvarlak vida, 36 vidanın çapını, 1/4 inç olarak vidanın adımını Çabuk kirlenen yerlerde, tren ve benzeri araçlarda kullanılır

2.1 Metrik üçgen vidalar
Metrik üçgen vidalar, metrik normal vidalar ve ince vidalar olmak üzere normlaştırılmıştır. Metrik vidanın diş kesitleri incelenirse dişleri meydana getiren üçgenin diş dibine rastlayan ucu teorik üçgen yüksekliğinin 1/6’ sı kadar bir yarıçap ile kavislendirilmiştir. Buna vidanın diş dibi kavisi denir. Diş dibi kavisi, aşırı yüklemelere karşı dişlerin dayanımını arttırmak için yapılmıştır. Metrik vidalar bu özelliklerinden dolayı bağlantılarda tercih edilir.

Vida Çapları
d = D Adım
P Böğür Çapı
d2 = D2 Diş Dibi Çapı
d3 D1 Diş Derinliği
h3 H Matkap Çapı
3 0,5 2,675 2,387 2,459 0,307 0,271 2,5
4 0,7 3,545 3,141 3,242 0,429 0,271 3,4
5 0,8 4,48 4,019 4,134 0,491 0,433 4,25
6 1 5,35 4,773 4,917 0,613 0,541 5,1
8 1,25 7,188 6,466 6,647 0,767 0,677 6,8
10 1,5 9,026 8,16 8,376 0,92 0,812 8,5
12 1,75 10,863 9,853 10,106 1,074 0,947 10,2
14 2 12,701 11,402 11,688 1,226 1,825 11,9
16 2 14,701 13,546 13,835 1,227 1,083 13,6
20 2,5 18,376 13,933 17,294 1,534 1,353 17
24 3 22,051 20,319 20,752 1,84 1,624 20,4
30 3,5 27,727 25,706 26,211 2,147 1,894 25,5
36 4 33,402 31,93 31,67 2,454 2,165 30,6
42 4,5 39,077 36,479 37,129 2,76 2,436 35,7

2.1.1 Metrik ince diş vidalar

Metrik ince diş vida demek, kalınca bir çapa küçük adımlı bir vida açılması demektir. İnce dişli vidalarda normal vidalara göre helis açısı küçüktür. Bir vidanın helis açısı küçüldükçe oto blokajlık derecesi yani darbelere ve sarsıntılara karşı sıkılı kalma hali artar. O halde ince dişli vidaların darbe tesiri ile kendiliğinden çözülmeleri kolay olmaz. Bu tür özelliklerin arandığı yerlerde ince dişli vidalar kullanılır. Otomobil ve uçak sanayinde ince dişli vidaların geniş ölçüde kullanılmalarının nedeni budur.

2.2 Wihtworth üçgen vidalar

Whitworth vidalar normal whitworth vidalar, ince diş whitworth vidalar, whitworth boru vidaları olmak üzere 3 norm ve ölçüde yapılır. Whitworth vidalar dişlerinin tepe açısı 55º’ dır. Whitworth vidalarda dişleri oluşturan üçgenin tepeleri üçgenin teorik yüksekliğinin 1/6’ sı kadar kesilerek yuvarlatılmıştır. Vidanın somunu da aynı ölçüde yapılmıştır. Somun dişleri ile vidanın dişleri arasında teorik olarak bir boşluk yoktur. Bu yüzden whitworth vidalar sızdırmazlık sağlayan vidalardır. Halbuki metrik vidalarda somunun dişleri ile vida dişleri birbirini kavradıkları zaman diş diplerinde küçük boşluklar oluşur. Dolayısı ile dişler birbirini sadece yanaklardan kavrar. Halbuki whitworth vidalarda somun dişleri ile cıvata dişleri birbirini tamamen kavrar. Bu özelliklerden dolayı daha çok sızdırmazlık isteyen boru bağlantılarında whitworth vidalar kullanılır. Metrik vidalar ise sadece bağlantı vidası olarak kullanılır.

İnç olarak çapı
d Diş Üstü Çapı Bölüm Dairesi
d2 = D2 Diş dibi çapı
( mm )
d1 = D1 Adım
P Diş Sayısı
Z Kavis
r Diş Yüksekliği
H1 Diş Dibi Kesiti
MMxMM
1"/4 6,35 5,537 4,724 1,27 20 0,174 0,813 17,5
5"/16 7,938 7,034 6,131 1,411 18 0,194 0,904 29,5
3"/8 9,525 8,509 7,492 1,558 16 0,218 1,917 44,1
7"/16 11,119 9,951 8,769 1,814 14 0,249 1,162 60,7
1"/2 12,7 11,345 9,99 2,117 12 0,291 1,355 78,4
5"/8 15,876 14,397 12,918 2,309 11 0,317 1,497 131
3"/4 19,051 17,424 15,798 2,54 10 0,349 1,627 196
7"/8 22,226 20,419 18,611 2,822 9 0,388 1,807 272
1" 25,401 23,368 21,335 3,175 8 0,496 2,033 350
1" x 1"/8 28,578 26,253 23,929 3,629 7 0,498 2,324 450
1" x 1"/4 31,751 29,428 27,104 3,629 7 0,498 2,324 577
1" x 3"/8 34,926 32,215 29,,505 4,233 6 0,581 2,711 684
1" x 1"/2 38,101 35,391 32,68 4,233 6 0,581 2,711 839
1" x 5"/8 41,277 38,024 34,771 5,08 5 0,698 3,253 960
1" x 3"/4 44,452 41,199 37,946 5,08 5 0,698 3,253 1131
1" x 7"/8 47,627 44,012 40,398 5,645 4 x 1/2 0,775 3,614 1282
2" 50,822 47,187 43,573 5,645 4 x 1/2 0,755 3,614 1491

2.2.1 Boru vidası

Pratikte boru vidası olarak tanınan vida bir whitworth üçgen vidadır. Sadece boru bağlantıları için yapılıp normlaştırıldığı için buna boru vidası denilmiştir. Boru vidasının diş kesiti aynen normal vida kesiti gibidir. Ancak boru vidalarında dişleri meydana getiren elemanlardan adım normal adım vidalarından daha küçüktür. Yani bir parmak boyda normal vidaya göre daha çok diş vardır. Boru vidalarının önemli bir özelliği de dişlerinin 1/16 oranında konik yapılmasıdır

Parmak Ölçüsü Diş Üstü Çapı
( mm ) Böğür Çapı
( mm ) Diş dibi çapı
( mm )
d1 = D1 Adım
( mm )
P Diş Sayısı
Z Diş Derinliği
H1 Kavis
r
R 1/8 9,728 9,147 8,566 0,907 28 0,581 0,125
R 1/4 13,157 12,301 11,445 1,337 19 0,856 0,184
R 3/8 16,662 15,806 14,95 1,337 19 0,856 0,184
R 1/2 20,955 19,793 18,631 1,814 14 1,162 0,249
R 5/8 22,911 21,479 20,587 1,814 14 1,162 0,249
R 3/4 26,441 25,279 24,117 1,814 14 1,162 0,249
R 7/8 30,201 29,039 27,877 1,814 14 1,162 0,249
R 1 33,249 31,77 30,291 2,309 11 1,479 0,317
R 1x1/8 37,897 39,418 34,939 2,309 11 1,479 0,317
R 1x1/4 41,91 40,431 38,952 2,309 11 1,479 0,317
R 1x3/8 44,323 42,844 41,365 2,309 11 1,479 0,317
R 1x1/2 47,803 46,324 44,845 2,309 11 1,479 0,317
R 1x3/4 53,746 52,267 50,788 2,309 11 1,479 0,317
R 2 59,614 58,135 56,656 2,309 11 1,479 0,317
R 2x1/4 65,71 64,231 62,752 2,309 11 1,479 0,317
R 2x1/2 75,184 73,705 72,226 2,309 11 1,479 0,317
R 2x3/4 81,534 80,055 78,576 2,309 11 1,479 0,317
R 3 87,884 86,405 84,926 2,309 11 1,479 0,317
R 3x1/4 93,98 92,851 91,022 2,309 11 1,479 0,317
R 3x1/2 100,33 98,851 97,372 2,309 11 1,479 0,317
R 3 x1/4 106,68 105,201 103,722 2,309 11 1,479 0,317
R 4 113,03 111,551 110,072 2,309 11 1,479 0,317
R 4x1/2 125,73 124,251 122,772 2,309 11 1,479 0,317
R 5 138,43 136,951 135,472 2,309 11 1,479 0,317
R 5x1/2 151,13 149,651 148,172 2,309 11 1,479 0,317
R 6 163,83 162,351 160,872 2,309 11 1,479 0,317

2.3 Çok Ağızlı vidalar

Adından da anlaşılacağı gibi birden fazla ağzı olan vidalara çok ağızlı vidalar denir.
Tek ağızlı bir vida ile üç ağızlı bir vida ile karşılaştırılırsa her iki vidada birer devir yaptığında üç ağızlı vidanın tek ağızlı vidaya oranla üç kat fazla ilerleme yaptığı görülür.

Çok ağızlı vidalar devir sayısı düşük olan fakat ilerlemesi fazla olması istenen sistemlerde kullanılır .Vidalı preslerin milleri , ventillerin vidaları ,işkencelerin vidaları bazı mengenelerin vidaları , çekme aparatları ,ve kameraların hareket düzenleri çok ağızlı vidalardandır .Hareket vidalarının diş profilleri kare ve trapez olarak yapılır ancak müstesna olarak darbeli çalışan bazı mekanizmalarda (trenlerin kavrama millerinde )yuvarlak profilli çok ağızlı vidalar kullanılabilir Yalnız bir yöne zorlanan hareket vidaları ise testere dişli olur.

2.4 Sol vidalar

Vidalar bazı özel hallerde örneğin sağa doğru döndüğü zaman çözülüyor ise veya taşıdığı bloğu sola doğru götürmesi gerekiyor ise sol dişli olarak yapılır . Bisikletlerin pedal vidaları zımpara taşlarının solundaki taşı bağlayan vida her iki çenesi hareket eden mengenelerin karşı taraftaki ağzı çift taraflı gerdirme somunlarının bir tarafı sol dişli vida olarak yapılmaktadır.Sol dişli vidaları belirtmek için görünen bir yerine LH sol el anlamında işaret vurulur sol diş somunlarının köşelerinde de birer dairesel ketlik vardır.

Sol diş vidalar sola doğru çevrilerek sıkılır sağ vidalar ise sağa doğru çevrilerek sıkılır
Bir vidanın sağ veya sol olduğunu anlamak için vidanın eksenini yer düzlemine dik olarak tutulur bu durumda vidanın dişleri sağa doğru yükseliyorsa bu vida sağ diş sola doğru yükseliyorsa bu vida sol dişli bir vidadır.

3. CİVATALARVE SOMUNLAR

3.1. CİVATALAR

Makine parçalarını birbirine veya bir makine gövdesini herhangi bir yere bağlayan vidaların anahtarla sıkılıp sökülenine cıvata tornavida ile sıkılıp sökülenine vida denir. Cıvatalar somun anahtarı ile sıkıldığında vidalardan çok daha kuvvetli sıkma yaparlar. Zaten ölçü olarak ta vidalardan büyüktürler.

Cıvatalar genellikle somunla birlikte sıkma yapar. Vidalar ise genellikle bir gövde üzerine vidalanır.

Cıvatalar ve vidalar elle yapılabilir. Ancak endüstrinin ihtiyacının bu yolla karşılamak mümkün olmaz. Ayrıca fazla işçilik, malzeme sarfiyatı elle vida üretimini çok pahalıya getirir. Bu yüzden cıvatalar ve vidalar otomatik olarak malzemesinden talaş kaldırmadan özel makinelerde yapılır. Bunun için saatte binlerce cıvata ve vida üreten özel makineler yapılmıştır.

Cıvataların hepsi aynı şartlarda kullanılmaz. Bazıları çok soğuk bazıları sıcak ortamda kullanılır. Bu şartlar altında da bağlantının güvenli kalması gerekir. Bu yüzden cıvatalar yapılırken çalışıcı ortama uygun teknik ve meteorolojik özelliklerde yapılması gerekir.

3.1.1 Baş Biçimlerine Göre Cıvata ve Vidalar

3.1.1.1 Altı Köşe Başlı Cıvatalar

Altı köşe başlı cıvatalar makine sanayinde en çok kullanılan bağlantı elemanlarıdır. İşin gerektirdiği özelliklere göre cıvataların diş şekilleri normal veya ince olarak yapılır. Cıvatanın dişli kısmı kullanılacak yere göre belirlenir. Ve işin durumuna göre yeteri kadar diş çekilmiş olarak veya boydan boya dişli olarak yapılır. Her ne suretle olursa olsun bir cıvatanın diş açılmış kısmı sonradan pafta ile uzatılmamalıdır. Çünkü cıvatalar otomatik makinelerde açılmış olduğundan dişli kısmı dip tarafı tam vida profilinde olmaz. Bu yüzden pafta dişleri kırarak açar. Dişleri kırılmış bir cıvata ile güvenli bir bağlantı yapılamaz.

3.1.1.2 Silindirik Başlı Gömme Anahtarlı ( Allen ) Cıvatalar

Cıvatalar başının oturacağı yerin somun anahtarı girmeyecek kadar dar olduğu hallerde veya cıvata başının dışarıda kalması istenmediği hallerde silindirik başlı gömme anahtarlı ( Allen ) cıvatalar veya yerine göre cıvataların daha küçükleri olan allen vidalar kullanılır.

3.1.1.3 Havşa Başlı Gömme Anahtarlı Cıvatalar

Havşa başlı gömme anahtarlı cıvataların başları silindirik başlı cıvatalardan daha incedir. İnce malzemeler bağlanırken cıvata başının dışarıda kalmaması gerekiyorsa bu gibi hallerde gömme başlı vidalar kullanılır. Cıvatanın baş kısmındaki havşa cıvatanın deliğinin merkezinde sıkma yapmasını da sağlar.

3.1.1.4 Tornavida Ağızlı Silindirik Vidalar

Başında tornavida kanalı açılmış silindirik balı vidalar tornavidalarla sıkılıp açılacak kadar küçük bağlantılarda kullanılır. Saç kalınlığındaki parçalar silindirik vidalarla daha kalınca parçalar havşa başlı veya mercimek havşa başlı vidalarla bağlanır.

3.1.1.5 Yıldız Tornavida Ağızlı Vidalar

Yıldız tornavida ağızlı vidalar aynı ölçüdeki tornavida ağızlı vidalardan daha kuvvetli sıkma yaparlar. Yıldız tornavida ağızlı vidaların en önemli faydası sıkılırken yada çözülürken ağız kısmının bozulmamasıdır. Sıkma kuvveti tornavidanın yıldız şeklindeki ağzıyla dört kola ayrıldığından hem kuvvetli sıkma olmakta hem de ağız bozulmamaktadır. Yıldız şeklindeki tornavidalar ağızları genellikle küçük vidalara açılır.

3.1.2 Gövde Biçimlerine Göre Vidalar

3.1.2.1 Saplamalar ( Başsız Vidalar )

Saplama her iki tarafında diş açılmış sapsız vidalardır. Sık sık sökülüp takılan bağlantılarda saplamalar kullanılır. Saplama bir taraftan makine gövdesine sabit kalacak şekilde çok kuvvetli sıkılır. Bağlanacak parça yerine takıldıktan sonra saplamalara takılacak somunlarla sıkılır. Bağlanmış olan parçalar söküleceği zaman sadece somunlar çıkarılır. Saplama yerinde kalır. Bu yolla ana gövdeler üzerindeki vidaların bozulması önlenmiş olur.

3.1.2.2 Esnek Cıvatalar

Esnek cıvatalar herhangi bir şekilde bağlantıyı eksenel yönde zorlayan kuvvetlerin tesiri ile bağlantıda meydan gelmesi mümkün olabilecek fiziki değişikliklerin kalıcı olmasını önlemek için yapılmaktadır. Esnek cıvataların gövde çapı diş dibi çapının %10’ u kadar incelebilir. Cıvataya gelen kuvvetlerin tesiri ile inceltilmiş olan kısımdan cıvata bir miktar uzar. Kuvvet kalkınca cıvata yine eski halini alır. Bu olay cıvata malzemesinin elastikliğinden dolayı meydana gelir. Esnek cıvataların çözülmemsi için ayrıca bir emniyet sistemine ihtiyaç yoktur. Çok kuvvetli bir şekilde sıkılmış olmaları ve elastik olmaları bu sorunu ortadan kaldırır.

3.1.2.3 Gövdesi Toleranslı Cıvatalar

Büyük momentler ileten bazı makine elemanları yüzey toleranslı olarak taşlanmış özel cıvatalarla bağlanır. Ayrıca cıvataların geçtiği delikler raybalanır. Büyük güç ileten elemanlar şayet bu şekilde hassas çatılarla bağlanamazlarsa yani cıvatanın deliği geniş olursa ilk çalışma anında cıvata aniden büyük bir kesme kuvveti ile karşılaşır. Her defasında bu tür ani kuvvetlerle kesilmeye zorlanan cıvataların ömrü kısa olur. Hiç beklemedik bir anda kesilir, sistem arızaya geçer.

3.1.3 Cıvataların Dayanımı

Cıvatalarla yapılan bağlantıların her şeyden önce emniyetli olması için cıvata malzemelerinin dayanıklı çelikten seçilmesi gerekir. Cıvata yeterli kadar sıkıldığı zaman dişlinin sıyırmaması için diş dibi çapından uzayarak kopmaması için malzemenin dayanıklı olması istenir. Bunun yanında cıvatanın dişlileri somun boyunca kavraması veya cıvata bir gövdeye vidalanıyorsa en az somun kalınlığında vidalanması gerekir bunun için de bir cıvatanın somun kalınlığı çapının 0,8 ile çarpılmasından bulunur.

3.2 Somunlar

Somun, cıvatanın bir parçası olup bağlantıda sıkma görevi yapan bir makine elemanıdır. Somunlar, takılacağı cıvatanın ölçülerine göre yapılır. Ancak diş biçimleri kullanma özelliklerine göre çeşitli şekillerde olabilir. Bir cıvatalı bağlantıda sıkma kuvveti cıvatanın baş ve somun vasıtası ile bağlanana parçalara aktarılır. Somun ne kadar çok sıkılırsa cıvata da o nispette diş dibinden uzamaya çalışır. Aynı zamanda somun dişleri de sıyrılmaya zorlanır. Somun parça yüzeyine oturduğu taraftaki dişleri, yani cıvatayı kavrayan dişler daha çok kuvvet taşır. Son dişe doğru bu kuvvet giderek azalır. Bu somunun ilk dişlerinin daha çok zorlandığını gösteriri. Sık sık sökülüp takılan somunlarda ilk dişlerin sıyırma durumuna gelmesi bu ifadeyi kanıtlamaktadır.

3.2.1 Somun Çeşitleri

3.2.1.1 Altı Köşe Somunlar

Somunların malzemeleri genel olarak cıvatanın malzemesinden biraz düşük dayanımda yapılabilir. Somunların üzerine de cıvatalarda olduğu gibi dayanım değerleri yazılmıştır.

3.2.1.2 Kubbeli Somunlar

Bir kubbeli somunun bir tarafı kubbe şeklinde kapalıdır. Bunun sebebi cıvatanın dışarıda kalan kısmının darbelere karşı korunmasını sağlamak ve aynı zamanda somuna güzel bir görünüş vermektir.

3.2.1.3 Tırtıllı Somunlar

Sık sık elle çözülüp sıkılması gereken yerlerde; örneğin kalıp ve aparatlarda tırtıl somunlar kullanılır.

3.2.1.4 Redüksiyon ( Çap Küçültme ) Somunlar

Redüksiyon somunlar kalın çaplı bir boruyu ince çapa düşürmek için yapılmıştır. Kalın çaplı bir boru somunun vida açılmış tarafına ucu şapkalandırılmış ince çaplı boruda somunun delik tarafına takılır.

3.2.1.5 Taçlı Somunlar

Cıvatalı bir bağlantının bir maşalı pim ile emniyete alınması istendiği hallerde taşlı somun kullanılır. Somun iyice sıkıldıktan sonra pim yerine sokulur ve dışarıda kalan uçları dışa doğru eğilerek bağlantı tamamlanmış olur.

3.2.1.6 Kelebek Somunlar

İş kalıpları ve benzeri aparatları pratik olarak elle bağlayıp çözmek için yapılmış somunlardır. Kelebek somunlar sadece elle sıkılıp çözülmeli, hiçbir zaman pense ve benzeri aletlerle sıkılmamalıdır.

4. Vida Açmak

Bilindiği gibi vida, biri iç vida=somun, diğeri dış vida=cıvata olmak üzere iki ayrı parça üzerine açılır. İç vidalar yani somunlar kılavuz denilen aletle, dış vidalar yani cıvatalar pafta denilen aletle açılır veya seri olarak makinelerde üretilir.

4.1 Kılavuzlar

Kılavuzlar yüksek kaliteli seri çelikten ( HSS ) yapılır. Bir kılavuzun dişleri ait olduğu vidanın sıfır profiline göre taşlanır. İyi bir kesme yapabilmeleri için yeterli talaş boşluğu verilerek kesmeyi sağlayacak ideal açılarla belirlenirler. Kılavuzların kesmesini ve çıkan talaşların akışını sağlamak için açılan talaş boşlukları düz ve helis şeklinde olur. Talaş boşlukları helis şeklinde olan kılavuzlara helis kılavuzlar, talaş kanalları aynı zamanda yağlamayı da kolaylaştırarak kesmeye tesir eder. Kılavuzlar el kılavuzları ve makine kılavuzları olmak üzere ikiye ayrılır. El kılavuzları elle, makine kılavuzları ise makinelerde; örneğin matkap, torna ve otomatik tornalarda çekilir.

4.1.1 El Kılavuzları

El kılavuzları içinde genel olarak üç adet kılavuz bulunan takımlar halinde yapılır. El kılavuzları, yumuşak malzemeler için üç kanallı, çelik türü malzemeler için dört kanallı yapılır. Bir kılavuzda kesme işini kılavuzun uç kısmındaki konik boyda bulunan dişler yapar. Konik kısımdan sonra gelen dişler vidanın içinde yataklanarak kılavuzun eksenel gidişine yardımcı olur.

4.1.2 Makine Kılavuzları

Makine kılavuzları el kılavuzları gibi olmayıp tek parçadan ibarettir. Helis ve düz olmak üzere ikiye ayrılır. Düz kanallı kılavuz, boydan boya delikler için, helis kanlı kılavuzlar da kör delikler içindir. Helis kılavuzlarda kanallar çıkan talaşların sıkışmadan dışarı atılmasını sağlar.

4.1.3 Kılavuz Çekmek

4.1.3.1 İşin Hazırlanması

Kılavuz çekilecek bir iş parçası her şeyden önce kusursuz bir şekilde bu işleme hazırlanmalıdır. İşin hızlanmasında deliğin uygun ölçüde delinmesi ve azına 90 derecelik havşa açılması önemlidir. Delik somunun diş dibi çapına göre delinir. Bir somunun teorik diş dibi çapı, vidanın sıfır profilindeki diş dibi çapıdır. Yapılan bütün iç vidaların gerçek diş dibi çapı teorik çaptan daima büyüktür. Aynı çapta olması halinde kılavuz sıkışır ve kırılır. Bu bakımdan iç vidalar yapılırken diş dibi çapına değil bundan daha büyükçe olan ve matkap çapı diye bilinen çapa göre delinir. Bir vidanın matkap çapı pratik olarak diş üstü çapının 0,85 ile çarpılması sonucu veya diş üstü çapından adımı çıkarmak suretiyle elde edilir.

Şayet bir deliğe boydan boya kılavuz çekilecekse, deliğin her iki tarafına da 90 derecelik havşa açılmalıdır. Havşa hem kılavuzun kolayca ağızlamasını sağalar, hem de vida azında çapak oluşmasını önler. Diğer taraftan kalınca bir malzemeye vida açılacaksa ve malzeme boydan boya delinecekse deliğe boydan boya kılavuz çekmeye gerek yoktur. Çünkü kılavuz oldukça pahalı bir takımdır. Gelişigüzel kullanılıp köreltilmemesi gerekir. Gereksiz yere uzun vidalar açmak ayrıca işçiliğin artmasına da sebep olur. Bu yüzden vidanın kullanılacak boyu kadar bir yere diş açılması gerekir. Bunun için diş açılacak boy vida çapın takriben 1,5 katı kadar olacak şekilde delik vidanın diş üstü çapı kadar genişletilmelidir. Şayet kör deliğe kılavuz çekilecekse kör deliğin yeteri kadar derin olması gerekir.

4.1.3.2 Elle Kılavuz Çekmek

Elle kılavuz çekerken her şeyden önce kılavuz kolunun iyi seçilmesi gerekir. Kolun deliği kılavuzun başına uygun olmalı ve bozuk olmamalıdır. Belli başlı kılavuz kolları şekilde görülmektedir. Üç delikli kılavuz kolu küçük kılavuzlar için uygun düşmemektedir. Çünkü kollardan bir taraf daha uzun, diğer taraf daha kısadır. Şayet çok dikkatli olunmazsa kılavuz kırılabilir. Kılavuz kollarının delik kısımları sertleştirilmiş olmalıdır. Aksi halde kısa zamanda delikler genişleyerek kol kullanılmaz hale gelir.

4.1.3.3 Elle Kılavuz Çekerken Takip Edilecek İşlem Sırası

1, Kılavuz delik eksenine tam paralel olarak tutulur. Yavaş yavaş ekseninde döndürülerek işe ağızlatılır. Bu işlem yapılırken deliğin azının genişlememesine dikkat edilir.

2. Kılavuz takriben üç, dört diş ilerledikten sonra çevirme iki elle yapılarak birinci kılavuzla yapılan işlem biter.

3. İkinci ve üçüncü kılavuzlar da aynı şekilde çekilir.

Kılavuz çekerken arada bir kılavuz hafifçe geri çevrilerek çıkan talaşların kırılması sağlanır. Bu suretle talaşların kılavuz kanalında sıkışması önlenmiş olur. Körlenmiş kılavuzlarla kaliteli ve temiz bir vida açmak mümkün olmaz. Bunun yanında kılavuzun kırılma tehlikesi de vardır. Bu bakımdan kör kılavuzların bilendikten sonra kullanılması gerekir. Aksi halde kör kılavuzla vida çekilirken daha büyük bir döndürme kuvveti gerekir. Fazla kuvvetle çekilen kılavuz bir anda kırılabilir. Delik içinde kırlımı bir kılavuzun çıkarılması zor iştir. Ayrıca işin tamamen bozulması da söz konusu olabilir. Böyle bir zorlukla karşılaşmamak için kör bir kılavuzla vida çekmemek en doğru olanıdır. Kılavuzu çekerken çıkan talaşların kılavuzun kenarına sıkışma ihtimali yoksa, kılavuzu hiç geri çevirmeden çekip bitirmek gerekir. Çünkü dişlerin sivri uçları geri çevrilirken kırılabilir.

4.1.3.4 Kırılan Kılavuzun Çıkartılması

Kılavuzla vida çekerken bir anlık dikkatsizlik kılavuzun kırılmasına sebep olabilir. Bu gibi durumlarda kılavuzun delik içinde kalan kısmı çıkarılarak işin kurtarılması yönüne gidilir. Çünkü yapılmakta olan parça büyük emeklerle meydana geldiğinden hurdaya çıkarılması kolay düşünülmez. Delik içerisinde kılavuz parçalarını çıkarmak için ilk önce küçük parçalar bir çizecek ucu ile yerinden oynatılır, dökülür, daha sonra üç veya dört ayaklı ( kılavuzun ayak sayısına göre ) seçilir. Bir kılavuz sökme anahtarı alınır. Anahtarın ayakları kılavuzun kanlarlına sokurlu. Kılavuz ters yöne doğru çevrilerek çıkartılır.

4.1.3.5 Kılavuz Çekerken Dikkat Edilecek Noktalar

1. Buhar ve gaz gibi akışkanların geçmeyeceği bağlantılarda kullanılacak somunların diş dibi çapları gerçek değerlerinden biraz büyük delinir. Bu kural normal ve ince dişli metrik ve whithworth vidalar içindir.
2. Diş dibi çapını verecek matkabın doğru seçilmesine dikkat edilmelidir.
3. Gri döküm malzemelere diş dibi çapı büyük delinirse vidanın taşıma gücü düşer. Çünkü gri döküme kılavuz çekilirken kılavuz rayba tesiri yaparak vidayı bir miktar genişletir. Bu durum dişlerin zayıflamasına neden olur.
4. Kılavuz çekilecek deliğin her iki tarafına da 90 derecelik havşa açılır. Havşa çapının diş dibi çapından 2 mm daha büyük açılır.
5. Kılavuzun uç konikliği vida çekilecek malzemenin sertliğine göre uygun değerlerde seçilmelidir. Sert malzemeler için uç konik boyu fazla yani konik açısı en fazla 5 derece olmalıdır.
6. Kılavuzun talaş açısı vida malzemesine uygun olmalı. Çelik malzemelere yumuşak malzemeler için yapılmış kılavuz çekilmemelidir. Aksi taktirde kesici dişlerin uçları kolay kırılır.
7. Gri döküm malzemeler için nitrürasyon sertleştirilmiş özel kılavuzlar yapılmalıdır. Çok sayıda döküm malzemelere vida açılacaksa bu tür kılavuzları tercih etmekte fayda vardır. Çünkü döküm malzemeler kılavuzları çabuk aşındırmaktadır.
8. Kılavuz çekerken HSS çeliğinden olmasına ve dişlerinin sırtının taşlanmış olmasına dikkat edilmelidir.
9. Kılavuz kördeliğe çekilecekse deliğin derinliği vida boyu + 0,7 x d kadar olmalıdır.
10. Kılavuz deliğin tam ekseninde ağızlatılmalıdır. Bunun için kılavuzun dikliği başlangıçta birkaç yönden gönye ile kontrol edilmelidir.
11. Kılavuz kolunun her iki tarafına yapılan baskı eşit olmalıdır. Aksi halde kılavuz eğik ağızlar.
12. Kılavuzun kendine yol açıp yani deliğin içinde iki üç diş gidince artık eksenel bir baskıya gerek kalmaz. Sadece dikkatlice döndürülmesi yeter.
13. Kılavuzun konik kısmındaki kesici dişler körelmiş ise iyi kesmez. Kılavuz zorlanır. Kılavuzun silindir kısmındaki dişler sıkışır. Bunun için körelmiş kılavuzların bilenmesi gerekir.
14. İkinci ve üçüncü kılavuzlar elde birkaç diş ilerletildikten sonra kılavuz koluna takılması tavsiye edilir. Aksi halde kılavuz hatalı ağızlayabilir.
15. Kılavuzlar numara sırasına göre çekilir. Yani önce bir, sonra iki, en son üç kılavuz çekilir.
16. Mecbur kalmadıkça geri çevirerek talaş kaldırma denilen olayı yapmamak gerekir. Çünkü kılavuzun diş uçları tersten zorlanınca kırılır.
17. Çelik cinsi malzemeler için dört kanlı kılavuz kılavuz, yumuşak malzemeler için ise üç kanallı ve talaş açısı büyük kılavuzlar yapılmıştır. Yanlışlıkla çelik malzemelere üç kanlı kılavuz çekilmemelidir.
18. Kılavuzun kolunun deliği bozuk ve genişlemiş olmamalıdır. Kol olarak ayarlı veya küresel kol seçilmelidir.
19. Kör deliklerin dibine yığılan talaşları bir iki kez temizlemek gerekir. Aksi halde yeterli derinlikte vida açılmamış olur.
20. Döküm, pik, pirinç ve magnezyum gibi kaba dokulu ve kırılgan malzemelere kılavuz çekerken yağ kullanılmaz. Bunların dışında kalan bütün malzemelere kılavuz çekerken mutlak suretle yağ kullanılmalıdır. Yağ kılavuzun kesmesini kolaylaştırır. Körelmesini önler. Vida yüzeyinin temiz çıkmasını sağlar.

4.2 Pafta Çekmek

4.2.1 Paftalar

Paftalar kılavuzlardan farklı takımlardır. Elde bir somun yaparken üç adet kılavuz
kullanıldığı halde bir somunun cıvatasını yaparken sadece bir pafta kullanılır. Paftalar da kılavuzlar gibi yüksek kaliteli sert çeliklerden ( HSS ) ile ekstra kalite çeliklerinden ( HSSE ) yapılır. Ekstra kalite çeliklerinden ( Emo5V3 ) yapılan paftalar alaşımlı ve dayanıklı çelikler ile paslanmaz asitlere karşı dayanıklı özel çelikler için kullanılır.

Kesici ağızların sayısı paftanın büyüklüklerine göre 3 ila 6 arasında değişmektedir. Ağızlardaki talaş açılırı talaş boşluğunu oluşturan kısmın kavisi ile meydana gelmiştir yani talaş boşluğunu oluşturan deliğin çapının kavisi aynı zamanda talaş açısını meydana getirir .

Paftanın ağız payı işi kavramasını sağlar bu pah çelikler için 60 pirinç ve diğer yumuşak metaller için 90 .buradan pirinç malzemeler için yapılmış paftalarla çeliklere vida açılamayacağı açıkça ortaya çıkmaktadır böyle bir yanlışlığa meydan vermemek için pafta yapan firmalar pirinç için yapmış oldukları paftaların üzerine pirinç simgesi olan ( Ms )sembolünü yazarlar.

Paftalar, kapalı, yarıklı ve açık olmak üzere 3 tipte yapılmaktadır. Kapalı tip pafta, sabit çapta vida açar. Yarık tip pafta gerektiğinde yarık yerinden taş ile kesilerek ayarlı pafta şekline sokulabilir. Açık tip paftalar ile vida çapı ayarlanabilir. Açık olan ağız kısmına basan vida sıkılınca pafta bir miktar açılarak açmış olduğu çapı büyütür. Bu ayarda bir kaba talaş alınır. Serbest bırakılarak ikinci çekişte vida temiz ve tam ölçüsünde çıkar. Bu yüzden buna ayarlı pafta denir.

4.2.2 Pafta Kolları

Paftalar şekilde görüldüğü gibi pafta koluna takılarak kullanılır. Pafta kolları gövde ve kollar
olmak üzere iki kısımdan meydana gelir. İdeal bir pafta kolunun gövde ve kol kısımları çelikten yapılmalı ve temiz işlenmiş olmalı. Kolların tam gövdenin ekseninde olması gerekmektedir. Aksi halde pafta çekerken hakimiyet sağlamak zorlaşır. Pafta kollarının uzunlukları kullanılacak olan paftanın büyüklüğüne göre uygun olmalıdır. Bu yüzden çeşitli büyüklüklerde pafta kolları vardır.

4.2.3 Pafta Çekilecek İşin Hazırlanması

Pafta çekilecek işin hazırlanmasında iki önemli nokta vardır. Bunlardan birincisi işin çapı
diğeri de işin ucuna takılması gereken pahtır. Nasıl ki bir somun yapılırken diş dibi çapı bir miktar büyük deliniyorsa aynı şekilde pafta çekilecek parçanın çapı da bir miktar küçük yapılır. Böylece paftanın diş dipleri vidanın diş üstü çapından talaş alamayacağından, vidanın diş üstü düz çıkar. Böylelikle paftanın kırılma tehlikesi ortadan kalkar. Sonuçta temiz bir vida elde edilir. İşin hazırlanmasındaki ikinci nokta işin ucuna 60 derecelik bir pah kırılmasıdır. Eğer bir vidanın ucuna yanlış olarak gelişigüzel bir pah kırılırsa paftanın ağızlanması zorlaşır.

4.2.4 Paftanın Çekilişi

Paftalar aynen kılavuzlar gibi başlangıçta eksensel bir baskı ile yavaş yavaş döndürülerek
ağızlatılır. İki diş kavratıldıktan sonra normal çevrilerek çekime devam edilir. Kılavuzlarda olduğu gibi zorunlu olmadıkça pafta geri çevrilmemeli. Aksi halde pafta dişleri kırılabilir

4.2.5 Pafta Çekerken Dikkat Edilecek Hususlar

1. Açılacak vidanın adımı 2 mm’ den küçük ise normal pafta tercih edilir. Şayet adımı 2 mm’ den büyük bir vida açılacaksa açık bir pafta yani ayarlı bir pafta tercih edilmeli.
2. Pafta keskin olmalı, dişleri kırık olmalı. Aksi halde vida bozuk çıkar.
3. Vida çekilecek malzemenin cinsine uygun bir pafta seçilmeli.
4. Pafta koluna takılmadan önce iyice temizlenmeli.
5. Pafta çekerken eğik ağızlamamasına çok dikkat edilmeli.
6. Paftanın her iki koluna bilhassa eşit kuvvet uygulanmalı. Aksi halde pafta eğilerek vidanın azının bozulmasına neden olur.
7. Pafta aynı yöne çevrilerek vida bitirilmeli.
8. Pafta çekerken mutlak suretle kesme yağı kullanılmalı.
9. Gri döküm, pirinç, magnezyum gibi kırılgan ve kalın dokulu malzemelerde pafta ve kılavuz çekerken kesme yağı kullanılmaz. Aksi halde malzemeden çıkan ince tozlar yağ ile karışarak koyu bir sıvı oluşturur. Bu da paftanın ve kılavuzun çabuk körelmesine yol açar.

5. Tornada Vida Açmak

5.1 Tornada Düz Vida Açmak

Tornada vida tabloları metrik ve inç ölçme birimlerine göre çok çeşitli adımlarda vida
açmaya uygundur. İşin dönme hareketi iş mili dişlisi üzerinden ana mili üzerindeki dişli ile ana miline aktarılmaktadır. Bunun için iş mili dişlisine çevrilen dişli denir.

5.2 Tornada Sol Vida Açmak

Bilindiği gibi vidanın helis yönü sola doğru yükseliyorsa buna sol vida denir. Sol vida ile
sağ vida arasında sadece helis yönü farklıdır. Diğer ölçüler aynıdır. Ancak tornada sağ vida açmak sol vida açmaktan daha kolaydır. Çünkü sağ vida açarken kalemin işe dalması için baş kısmında daha geniş bir boşluk vardır ve aynı zamanda kalem diş boşluğuna çıkar. Fakat sol vida açarken kalem vidanın diş boşluğundan sağa doğru hareket eder. Bu kısım vidalarda oldukça dar olduğundan vidanın başında fatura da olduğundan kalemin her pasoda işe doğru olarak dalma şansı zorlaşır.

5.3 Uzun Vidalın Tornada Açılması

Uzun millerin üzerine tornada diş açılırken kalemin kesmesi anında mil esner. Kalem puntoya yakın bölgelerde normal talaş kaldırırken işin ortasına doğru gelindiğinde iş esnediği için kalem talaş kaldırmaz. Farkına varılmadan birkaç paso verilirse iş kalemin üzerine bindirme yapar. Kalem kırılır veya iş eğilir. Böyle bir durumla karşılaşmamak için vida açılacak mil gezer yatak denilen torna arabasına sabitleştirilen bir yatakla yataklanır.

5.4 Alın Vidalarının Açılması

Alın vidaları açılırken arabanın enine suportu alın vidasının adımına göre ilerleme hareketi
yapar. Suportun bu hareketi ana milinden alır. Alın vidası için kalem bilerken boşluk açılarının verilişine dikkat etmek gerekir. Çünkü vida dişleri bir spiral şeklinde oluştuğundan kalemin altı diş yanaklarına sürtünebilir.

Ek 1

Size
Ww Thread
Form
Type Major
Diameter
mm
d=D Pitch
mm
p Threads
per
inch
tpi Pitch
Diameter
mm
d2=D2 Minor
Diameter
Male Thd.
d3 Thread
Height
H1 Tap
Drill
Diameter
mm

1/16" BSW 1.587 0.423 60 1.315 1.050 0.270 1.15
3/32" BSW 2.381 0.529 48 2.041 1.703 0.338 1.90
1/8" BSW 3.175 0.635 40 2.768 2.362 0.406 2.50
5/32" BSW 3.969 0.793 32 3.459 2.952 0.507 3.20
3/16" BSW 4.762 1.058 24 4.084 3.407 0.677 3.70
7/32" BSW 5.556 1.058 24 4.878 4.201 0.677 4.50
1/4" BSW 6.350 1.270 20 5.537 4.724 0.813 5.10
5/16" BSW 7.938 1.411 18 7.034 6.131 0.904 6.50
3/8" BSW 9.525 1.588 16 8.509 7.492 1.017 7.90
7/16" BSW 11.113 1.814 14 9.951 8.789 1.162 9.20
1/2" BSW 12.700 2.117 12 11.345 9.990 1.355 10.40
5/8" BSW 15.876 2.309 11 14.397 12.918 1.479 13.40
3/4" BSW 19.051 2.540 10 17.424 15.798 1.627 16.25
7/8" BSW 22.226 2.822 9 20.419 18.611 1.807 19.25
1" BSW 25.400 3.175 8 23.368 21.335 2.033 22.00
1 1/8" BSW 28.576 3.629 7 26.253 23.929 2.324 24.50
1 1/4" BSW 31.751 3.629 7 29.428 27.104 2.324 27.25
1 3/8" BSW 34.926 4.233 6 32.215 29.505 2.711 30.25
1 1/2" BSW 38.100 4.233 6 35.391 32.680 2.711 33.50
1 5/8" BSW 41.277 5.080 5 38.024 34.771 3.253 35.50
1 3/4" BSW 44.452 5.080 5 41.199 37.946 3.253 38.50
1 7/8" BSW 47.627 5.645 4 1/2 44.012 40.398 3.614 41.25
2" BSW 50.802 5.645 4 1/2 47.187 43.573 3.614 44.50
2 1/4" BSW 57.152 6.350 4 53.086 49.020 4.066 50.00
2 1/2" BSW 63.502 6.350 4 59.436 55.370 4.066 56.00
2 3/4" BSW 69.853 7.257 3 1/2 65.205 60.558 4.647 61.50
3" BSW 76.203 7.257 3 1/2 71.556 66.909 4.647 68.00
3 1/4" BSW 82.553 7.816 3 1/4 77.548 72.544 5.005 73.75
3 1/2" BSW 88.903 7.816 3 1/4 83.899 78.894 5.005 80.00
3 3/4" BSW 95.254 8.467 3 89.832 84.410 5.422 85.50
4" BSW 101.604 8.467 3 96.182 90.760 5.422 92.00
4 1/4" BSW 107.954 8.835 2 7/8 102.297 96.639 5.657 98.00
4 1/2" BSW 114.304 8.835 2 7/8 108.647 102.990 5.657 104.20
4 3/4" BSW 120.665 9.237 2 3/4 114.740 108.625 5.915 110.00
5" BSW 127.005 9.237 2 3/4 121.090 115.176 5.915 116.50
5 1/4" BSW 133.355 9.677 2 5/8 127.159 120.963 6.196 122.50
5 1/2" BSW 139.705 9.677 2 5/8 133.509 127.313 6.196 128.50
5 3/4" BSW 146.055 10.160 2 1/2 139.549 133.043 6.506 134.50
6" BSW 152.406 10.160 2 1/2 145.900 139.394 6.506 141.00
Ek 2

B1.N-R
M .8-16 (5/16" - 5/8")

VABS VİDA OVALAMA APARATI KAPASİTELERİ

METRIC ISO WHITWORTH UNIFIED
NORMAL İNCE NORMAL(BSW) İNCE(BSF) UNC UNF
Vida Çapı mm Hatve
mm Vida Çapı mm Hatve
mm Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch
M8 1.25 M8 1 5/16 18 5/16 22 5/16 18 5/16 24
M9 1.25 M9 1 3/8 16 3/8 20 3/8 16 3/8 24
M10 1.5 M10 1.25 7/16 14 7/16 18 7/16 14 7/16 20
M11 1.5 M12 1.25 1/2 12 1/2 16 1/2 13 1/2 20
M12 1.75 M12 1.5 9/16 12 9/16 16 9/16 12
M14 1.75 M14 1.5 5/8 11 5/8 14 5/8 11
M16 2

Ek 3

VABS VİDA OVALAMA APARATI KAPASİTELERİ
METRIC ISO WHITWORTH - UNIFIED WHITWORTH
İNCE İNCE BSF-UNF BSF-UNF BSF-UNF BSF-UNF BSP
Vida Çapı mm Hatve
mm Vida Çapı mm Hatve
mm Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch Vida çapı
Hatve
M8
M10 0.5 M14
M16 1.25 5/16 40 1/2
9/16 32 3/4* 26 1/2 20 R 1/8 - 28
M8
M10 0.75 M16
M18* 1.5 5/16
3/8 36 9/16
5/8 32 7/16
1/2 24 9/16
5/8 20 R 1/4 - 19
M10
M12 0.75 M18*
M20* 1.5 3/8
7/16 36 7/16
1/2 28 1/2
9/16 24 11/16
3/4* 20 R 3/8 - 19
M10
M12 1 M20*
M22* 1.5 7/16
1/2 36 1/2
9/16 28 9/16
5/8 24 9/16
5/8 18
M12
M14 1 1/2
9/16 36 9/16
5/8 28 3/4* 24 3/4* 16
M14
M16 1 5/16
3/8 32 7/16
1/2 26 1/2
9/16 22 3/4* 14
M16
M18* 1 3/8
7/16 32 1/2
9/16 26 9/16
5/8 22
M18*
M20* 1 7/16
1/2 32 9/16
5/8 26 3/4* 22
Ek 4
C2
M .16-32 (5/8" - 1 1/4")

VABS VİDA OVALAMA APARATI KAPASİTELERİ
METRIC ISO WHITWORTH UNIFIED WHITWORTH
NORMAL İNCE NORMAL(BSW) İNCE(BSF) UNC UNF BSP
Vida Çapı mm Hatve
mm Vida Çapı mm Hatve
mm Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı
Hatve
M14
M16 2 M14
M16 1.5 9/16 12 5/8
11/16 14 9/16 12 9/16
5/8 18 R 3/8 - 19
M18
M20 2.5 M16
M18 1.5 5/8
11/16 11 3/4
13/16 12 5/8 11 3/4 16 R 1/2 - 14
M20
M22 2.5 M18
M20 2 3/4
13/16 10 7/8
15/16 11 3/4 10 7/8 14 R 5/8 - 14
M24
M27 3 M22
M24 2 7/8
15/16 9 1 10 7/8 9 1 12
M30 3.5 1 8 1 1/8 9 1 8
1 1/8 7 1 1/8 7
Ek 5

A1
M .5-8 (3/16" - 5/16")
VABS VİDA OVALAMA APARATI KAPASİTELERİ

METRIC ISO WHITWORTH UNIFIED
NORMAL İNCE NORMAL(BSW) İNCE(BSF) UNC UNF
Vida Çapı mm Hatve
mm Vida Çapı mm Hatve
mm Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch Vida Çapı inch Hatve
inch
M5 0.8 M6 0.75 7/32 24 7/32 28 NO.12 24 N0.12 28
M6 1 M7 0.75 1/4 20 1/4 26 1/4 20 1/4 28
M7 1 M8 1 5/16 18 9/32 26 5/16 18 5/16 24
M8 1.25 5/16 22

Ek 6

B1.N-R
M 8-16 (5/16" - 5/8")

B1.N.İ-R
M 8-16 (5/16" - 5/8")